Maszyny prądu stałego

Spis treści

1. Wstęp

Maszyny prądu stałego odznaczają się zróżnicowanymi właściwościami regulacyjnymi i użytkowymi.
O właściwościach decyduje przede wszystkim sposób połączenia uzwojenia wzbudzenia względem uzwojenia twornika.
Silniki prądu stałego charakteryzują się dobrymi właściwościami ruchowymi, np. dużym zakresem prędkości obrotowej i dużym momentem obrotowym przy rozruchu. Ich własności użytkowe zależą od liczby i sposobu połączenia uzwojeń wzbudzających.
Silniki przetwarzają dostarczoną energię elektryczną na energię mechaniczną, prądnice natomiast zamieniają energię mechaniczną maszyny napędzanej na energię elektryczną. Zjawisko przeciwdziałania momentu elektromagnetycznego momentowi maszyny napędzanej, jakie występuje w prądnicy, wykorzystuje się często do elektrycznego hamowania.
Maszyny prądu stałego umożliwiają płynną regulację prędkości obrotowej napędów w szerokich granicach oraz rozruch pod dużym obciążeniem. Prędkości te są różne; silniki największych mocy są na ogół wolnoobrotowe, z kolei w mikromaszynach występują prędkości do kilkunastu tysięcy obrotów na minutę.
Z tych względów są powszechnie stosowane w przemyśle ciężkim, górnictwie, w napędach maszyn wyciągowych i maszyn walcowniczych. Maszyny trakcyjne mają zwykle od kilku do kilkunastu kW. Najmniejsze maszyny mają zastosowanie jako elementy układów sterowania i automatyki.
Obecnie produkuje się maszyny prądu stałego o mocach od kilku W do ok. 10 MW. Typowe napięcia to: 120, 220, 440, 500 i 1000 V i wyższe, sięgające kilku KV.

▲ do góry

2. Budowa maszyn prądu stałego

Maszyna prądu stałego składa się z dwóch głównych elementów: nieruchomego stojana i obracającego się wirnika. W skład stojana i wirnika wchodzą następujące elementy: (Rys. 1)

a) stojan:

– jarzmo z nabiegunnikami,
– bieguny główne z uzwojeniami wzbudzającymi,
– bieguny komutacyjne z uzwojeniami komutacyjnymi,
– uzwojenia kompensacyjne,
– trzymadła szczotek oraz
– tarcze łożyskowe,

b) wirnik:

– rdzeń wykonany z pakietu blach,
– uzwojenie wirnika, umieszczone w żłobkach rdzenia na jego obwodzie oraz
– komutator z układem szczotek, osadzony na wale wirnika, składający się z odizolowanych od siebie wycinków komutatorowych wykonanych z miedzi.


Rys. 1. Maszyna komutatorowa prądu stałego
Oznaczenia: 1 – jarzmo stojana, 2 – biegun główny, 3 – nabiegunniki, 4 – uzwojenie wzbudzenia,
5 – biegun komutacyjny, 6 – uzwojenie biegunów komutacyjnych, 7 – uzwojenie kompensacyjne,
8 – twornik, 9 – uzwojenie twornika, 10 – komutator, 11 – szczotki

     Jeżeli w uzwojeniu twornika znajduje się N prętów i określona liczba gałęzi równoległych, to siła elektromotoryczna wzbudzana w tworniku, w V:

     Na wirnik maszyny prądu stałego, niezależnie od tego, czy pracuje jako silnik, czy jako prądnica, działa moment obrotowy, w N∙m:

Przy czym::
Φ – strumień magnetyczny jednego bieguna, w Wb;
N – liczba prętów uzwojenia twornika;
 a – liczba gałęzi równoległych uzwojenia twornika;
p – liczba par biegunów;
n – prędkość obrotowa;
Ia – prąd twornika, w A;
cM – stała zależna od parametrów mechanicznych maszyny.

▲ do góry

3. Zasada działania prądnicy prądu stałego

Zasadę działania prądnicy można przedstawić np. jako układ składający się z jednego zwoju obracającego się między dwoma biegunami magnesu trwałego. Początek i koniec tego zwoju są przyłączone do pierścieniami ślizgowych, po których ślizgają się szczotki doprowadzające prąd.
Jeżeli znajdujący się w polu magnetycznym o indukcji B zwój obraca się z prędkością ϑ, to w tym zwoju, o długości l, indukuje się siła elektromotoryczna, o wartości:

E = B l ϑ

     a siła elektromotoryczna wzbudzana w tworniku:

E = c Φ ω

gdzie:
c = N / 2πa; stała niezależna od parametrów silnika;
Φ – strumień magnetyczny jednego bieguna;
N – liczba prętów uzwojenia twornika;
a – liczba gałęzi równoległych uzwojenia twornika.


Rys. 2. Zasada działania prądnicy prądu stałego

Moment obrotowy (M = F ∙ r) można wyrazić zależnością:

M = c Φ Ia

Przy założeniu, że pole magnetyczne prądnicy jest jednorodne, a boki zezwoju poruszają się ruchem jednostajnym postępowym, to przez zamknięty zwój popłynie prąd o kierunku zgodnym ze zwrotem indukowanej siły elektromotorycznej. Indukowana w czasie jednego obrotu siła elektromotoryczna będzie miała w tym przypadku przebieg jednego okresu sinusoidy, a napięcie odbierane na szczotkach będzie napięciem przemiennym.

Zjawisko komutacji
Aby otrzymać napięcie o dostatecznej równomierności, w polu biegunów umieszcza się nie jeden a większą liczbę zwojów przyłączonych do pierścieni, czyli do odpowiednich wycinków komutatora.
Komutacją nazywa się proces zmiany kierunku prądu w zezwoju i występujący przy tym zespół zjawisk elektromagnetycznych, mechanicznych, elektrochemicznych i termicznych.
Zwiększenie liczby wycinków (działek) komutatora wpływa na to, że przebieg napięcia odbieranego z prądnicy jest bardziej równomierny, a prąd o dostatecznej równomierności nazywa się prądem stałym. Przebieg komutacji przedstawia rysunek 3.

Rys. 3. Komutacja

     W okresie komutacji (w czasie przejścia szczotki z jednej działki komutatora na drugą) prąd w cewce komutowanej zmienia kierunek na przeciwny. Zmienny w czasie prąd cewki indukuje w niej SEM samoindukcji, co powoduje przepływ prądu w zwartej przez szczotkę cewce i iskrzenie między działkami komutatora a szczotkami. Celem skompensowania SEM samoindukcji stosuje się bieguny komutacyjne wytwarzające strumień indukujący w komutowanej cewce przeciwnie skierowaną SEM rotacji.
W maszynie prądu stałego, odwrotnie niż w prądnicy synchronicznej, wirnik jest twornikiem wytwarzającym napięcie, a stojan – magneśnicą. Zasada działania prądnicy jest zawsze taka sama, niezależnie od tego, czy pole magnetyczne zostało wytworzone przez magnes trwały , czy elektromagnes.
W maszynach prądu stałego obowiązuje również zasada odwracalności; każda maszyna może pracować jako prądnica lub silnik. Jeżeli do uzwojenia wirnika maszyny prądu stałego doprowadzone zostanie napięcie, to w uzwojeniach wirnika popłynie prąd i wirnik zaczyna się obracać w wyniku oddziaływania pola magnetycznego. Maszyna będzie wówczas przetwarzała energię elektryczną na mechaniczną, będzie pracować jako silnik.
Maszyna prądu stałego, w której pole magnetyczne jest wytwarzane przez elektromagnes, może być maszyną:

obcowzbudną, w której uzwojenie wzbudzające jest zasilane z oddzielnego źródła
(innego niż uzwojenie twornika – rysunek 4) lub
samowzbudną, w której uzwojenie wzbudzające jest zasilane z tego samego źródła,
co uzwojenie twornika (prądnice).

▲ do góry

4. Rodzaje połączeń maszyn prądu stałego

Sposób połączenia uzwojenia wzbudzenia względem uzwojenia twornika decyduje o właściwościach maszyny prądu stałego.
Silniki prądu stałego charakteryzują się dobrymi właściwościami ruchowymi np. dużym zakresem prędkości obrotowej i dużym momentem obrotowym przy rozruchu. Ich własności użytkowe zależą od liczby i sposobu połączenia uzwojeń wzbudzających.
Ze względu na sposób połączenia uzwojenia wzbudzającego i uzwojenia twornika, rozróżnia się maszyny samowzbudne (Rys. 4):

bocznikowe – uzwojenie wzbudzające jest połączone równolegle z uzwojeniem twornika;
szeregowe – uzwojenie wzbudzające jest połączone szeregowo z uzwojeniem twornika;
bocznikowo-szeregowe – uzwojenie wzbudzające składa się z dwóch części, z których
jedna jest połączona szeregowo, a druga równolegle z uzwojeniem twornika.


Rys. 4. Uproszczone schematy połączeń uzwojeń silników prądu stałego

     W większych maszynach prądu stałego znajdują się tzw. uzwojenia pomocnicze połączone szeregowo z uzwojeniem twornika, służące do poprawy warunków pracy maszyny, np.:

uzwojenia komutacyjne,
uzwojenia kompensacyjne.

     Uzwojenie biegunów komutacyjnych (pomocniczych) połączone jest szeregowo na stałe z twornikiem, a punkt połączenia nie jest wyprowadzony na zewnątrz silnika. Po przyłączeniu silnika do zasilania, poprzez szczotki i uzwojenie wirnika, płynie prąd. Uzwojenie to znajduje się w polu magnetycznym uzwojenia stojana, które oddziałując siłą elektrodynamiczną na pręty uzwojenia twornika, powoduje wprowadzenie wirnika w ruch obrotowy.
Zastosowanie przekształtników umożliwia zasilanie i regulację silników prądu stałego z sieci prądu przemiennego, co zwiększa ich konkurencyjność wobec urządzeń napędowych z silnikami prądu przemiennego.
W celu eliminacji oddziaływania twornika w strefie biegunów głównych, w nabiegunnikach biegunów głównych umieszcza się specjalne uzwojenie, zwane uzwojeniem kompensacyjnym. Uzwojenie to jest połączone szeregowo z uzwojeniem twornika, przy czym kierunek prądu musi być przeciwny do kierunku prądu twornika od danym biegunem.

▲ do góry

5. Charakterystyki silników prądu stałego

Właściwości ruchowe silników prądu stałego można przedstawić za pomocą:

a) charakterystyk mechanicznych silnika prądu stałego n= f(I) lub n = f(M) przy U = const. i Rf = const. oraz
b) charakterystyk momentu silnika prądu stałego M= f(I) przy U = const. i Rf = const.

     Silniki obcowzbudne wymagają niezależnego źródła do zasilania uzwojenia wzbudzającego. Znajdują często zastosowanie w układach napędowych z przekształtnikami tyrystorowymi.
Właściwościami ruchowe ogólnie dla wszystkich typów maszyn prądu stałego można określić na podstawie następujących zależności:

M = c Φ Ia

     Ponieważ: U = E + Ra Ia oraz U = c Φ n + Ra Ia
to prędkość obrotową silnika można obliczyć ze wzoru:

     1) Charakterystyka mechaniczna silnika bocznikowego
W silniku bocznikowym uzwojenie wzbudzające jest połączone równolegle z uzwojeniem twornika – zasilane napięciem sieci (Rys. 5).


Rys. 5. Silnik bocznikowy

     Charakterystykę mechaniczną silnika bocznikowego wyznacza się przy U = const i R = const (prąd wzbudzenia jest stały – Rys. 5a). Prędkość obrotową silnika n można wyznaczyć, z pominięciem oddziaływania twornika, jako przebieg w przybliżeniu prostoliniowy, w postaci:

     po przekształceniu:

n = nok M

Rys. 5a Charakterystyka mechaniczna silnika bocznikowego

     W przypadku maszyny bocznikowej, przy pominięciu oddziaływania twornika można przyjąć, że wartość strumienia magnetycznego (Φ) jest proporcjonalna do prądu, a wzór na moment ma postać:

M = cMΦ Ia lub po przekształceniu Mc1Ia

     Przy rozpatrywaniu pracy napędów elektrycznych bardziej przydatna jest zależność prędkości obrotowej od momentu obciążenia, czyli charakterystyka n = f (M) przy U = const i Ra = const.
Przebieg tej charakterystyki w przypadku silnika bocznikowego jest taki sam, jak dla przebiegu zależności n = f(I).

2) Charakterystyka mechaniczna silnika szeregowego
Uzwojenie wzbudzające w silniku szeregowym jest połączone szeregowo z uzwojeniem twornika i uzwojeniem biegunów komutacyjnych (Rys. 4). Prąd pobierany z sieci jest jednocześnie prądem twornika i prądem wzbudzenia, czyli w przypadku silnika szeregowego: I = Ia = If.
Z tego względu właściwości ruchowe silników szeregowych różnią się od właściwości ruchowych silników bocznikowych.
Strumień w silnikach szeregowych zależy od prądu obciążenia, (strumień Φ jest wprost proporcjonalny do prądu obciążenia Ia), natomiast wzrostowi momentu obciążenia odpowiada prąd obciążenia i wzrost strumienia – zgodnie z charakterystyką magnesowania.
Właściwości ruchowe silników szeregowych można również określić na podstawie następujących zależności:
Ogólny moment rozruchowy;

M = c Φ Ia

     
E = c Φ n.
Na tej podstawie można wyznaczyć prędkość obrotową :

     po przekształceniu:

     Wynika stąd, że przy małym momencie (M) obciążenia prędkość obrotowa przybiera duże wartości, wirnik się rozbiega.


Rys. 6. Silnik szeregowy

     Przy prędkościach zbliżonych do prędkości znamionowej można przyjąć, że charakterystyka mechaniczna silnika szeregowego ma przebieg zbliżony do hiperboli (Rys. 6a).


Rys. 6a Charakterystyka mechaniczna silnika szeregowego

     Przy zbyt małym obciążeniu na wale silnik szeregowy może osiągać niedopuszczalnie duże prędkości obrotowe (może się rozbiegać).
Dlatego silniki te należy łączyć z napędzanymi przez nie maszynami za pomocą sprzęgieł nierozłącznych lub przekładni zębatej (nie powinno się stosować przekładni pasowych).
Silniki szeregowe nie powinny pracować przy biegu jałowym. Możliwość rozbiegania się silnika jest jego wadą.
Do zalet silnika szeregowego należy zaliczyć duży moment rozwijany podczas rozruchu Mr = c I2, czyli moment jest wprost proporcjonalny do kwadratu prądu rozruchowego. Z tego właśnie względu silniki szeregowe mają zastosowanie w napędach wymagających rozruchu pod dużym obciążeniem.

3) Charakterystyka mechaniczna silnika szeregowo-bocznikowego
Silnik szeregowo-bocznikowy składa się z dwóch uzwojeń wzbudzających: bocznikowego i szeregowego (Rys. 7).
Właściwości silnika szeregowo-bocznikowego są zbliżone do silnika bocznikowego lub szeregowego, w zależności od ich przepływów.
Najczęściej stosuje się zgodne połączenie uzwojeń, to znaczy takie, że strumienie wytworzone przez uzwojenie bocznikowe i szeregowe dodają się, przy czym pierwszorzędną rolę odgrywa przepływ bocznikowy.


Rys.7. Silnik szeregowo-bocznikowy

     Porównując charakterystyki mechaniczne silników (Rys. 7a): bocznikowego (1) szeregowego (3) i szeregowo-bocznikowego (2) można stwierdzić, że silnik szeregowo-bocznikowy nie ma ujemnej cechy rozbiegania się w stanie jałowym, jaką miał silnik szeregowy, natomiast w porównaniu z charakterystyką silnika bocznikowego, silnik szeregowo-bocznikowy wykazuje duży moment rozruchowy.


Rys. 7a Charakterystyki mechaniczne silników prądu stałego
1) bocznikowego, 2) szeregowo-bocznikowego, 3) szeregowego

▲ do góry

6. Rozruch silników prądu stałego

Sposoby rozruchu silnika prądu stałego:

a) Rozruch za pomocą bezpośredniego włączenia do sieci – może być stosowany tylko do silników małych, o mocy znamionowej nie większej niż 1 kW;
b) Rozruch za pomocą rozrusznika oporowego włączonego szeregowo w obwodzie twornika – może być prowadzony przy wymaganym momencie oraz prądzie rozruchowym;
c) Rozruch silnika obcowzbudnego za pomocą regulowanego napięcia twornika; jest powszechnie stosowany dzięki rozwojowi sterowanych układów półprzewodnikowych;
d) Rozruch silnika szeregowego następuje za pomocą rozrusznika oporowego lub za pomocą regulowanego napięcia zasilania.

     Przebieg rozruchu silnika prądu stałego
W pierwszej chwili rozruchu, gdy prędkość silnika jest równa zero, siła elektromotoryczna = 0, równanie napięć dla silnika prądu stałego U = E + Ra Ia przyjmuje postać: U = Ra Ir.
Prąd rozruchowy pobierany przez silnik jest wielokrotnie większy od prądu znamionowego:

     osiąga dużą wartość w porównaniu z prądem pobieranym w czasie pracy:

     Prąd twornika włączonego bezpośrednio na napięcie znamionowe może być bardzo duży (20 – 30 razy większy od znamionowego), co mogłoby doprowadzić do zniszczenia silnika.
Celem jego ograniczenia w obwód twornika jest włączany, na czas rozruchu, rezystor R, zwany rozrusznikiem.

     Innym sposobem zmniejszenia prądu rozruchowego jest włączenie twornika na obniżone napięcie.


Rys. 8. Rozruch silnika prądu stałego

     Całkowitą rezystancję rozrusznika oblicza się ze wzoru:

gdzie:
Iroz – dopuszczalny prąd twornika przy wymaganym rodzaju rozruchu, w A;
U – napięcie znamionowe, w V;
Ra – suma rezystancji w obwodzie twornika, w Ω.

     Elektromagnetyczny moment obrotowy przy rozruchu zależy od wymagań napędowych i rezystancji rozrusznika; typowy silnik jest przystosowany przez wytwórcę do momentu rozruchowego nie mniejszego niż:

a) silnik obcowzbudny – 1,8 MN
b) silnik bocznikowy – 1,8 MN
c) silnik bocznikowo-szeregowy – 2,0 M
d) silnik szeregowy – 2,5 MN

▲ do góry

7. Regulacja prędkości obrotowej silnika prądu stałego

Prędkość obrotowa silnika prądu stałego z dodatkową rezystancją w obwodzie twornika Rr jest wyrażona wzorem:

     Z zależności tej wynika , że prędkość obrotową silnika prądu stałego można regulować zmieniając:

– prąd wzbudzenia,
– napięcie zasilania twornika,
– rezystancję obwodu twornika, oraz
– strumień Φ.

     Włączenie dodatkowej rezystancji w obwód wzbudzenia powoduje zmniejszenie strumienia i przy określonym prądzie powoduje wzrost prędkości obrotowej. Zwiększa sie przy tym prędkość biegu jałowego oraz nachylenie charakterystyki mechanicznej.


Rys. 9. Regulacja prędkości obrotowej silnika prądu stałego

     Wymienione wyżej możliwości regulacji prędkości obrotowej różnią się od siebie pod względem:

– zakresu regulacji,
– kierunku regulacji (wzrost lub zmniejszenie prędkości obrotowej),
– ekonomicznym.

     Dobór sposobu regulacji zależy od wymagań układu napędowego.

7.1. Rodzaje regulacji prędkości obrotowej silników prądu stałego
Rozróżnia się następujące rodzaje regulacji prędkości obrotowej silników prądu stałego:
1) Regulacja szeregowa – polega na włączeniu rezystancji Rr w szereg z obwodem twornika, umożliwiając regulację w granicach od prędkości znamionowej do zera.
Ten sposób regulacji jest nieekonomiczny, ponieważ przy zmniejszeniu prędkości obrotowej do połowy w oporniku regulacyjnym jest tracone dodatkowo 50% mocy pobieranej z sieci. Z tego względu ten sposób regulacji stosuje się tylko w silnikach małej mocy.

2) Regulacja bocznikowa (Rys. 9a) – polega na osłabieniu strumienia. Jak wynika z równania na prędkość obrotowa silnika prądu stałego, włączenie dodatkowej rezystancji w obwód wzbudzenia powoduje zmniejszenie strumienia i przy określonym prądzie powoduje wzrost prędkości obrotowej. Ten sposób regulacji jest regulacją w górę od wartości nN do ok. 3nN. Straty powstałe w rezystancji Rreg są pomijalnie małe;


Rys. 9a. Charakterystyka regulacji prędkości obrotowej silnika bocznikowego
przy włączaniu różnych dodatkowych rezystancji w obwód wzbudzenia

     3) Regulacja przez zmianę napięcia twornika – można uzyskać zmieniając napięcie zasilające twornik, przy znamionowym obciążeniu.
Regulację prędkości przeprowadza się od zera do wartości większej od prędkości znamionowej. Prąd twornika nie ulega zmianie i zależy tylko od obciążenia. Ten sposób regulacji prędkości obrotowej można uzyskać np. przez zastosowanie tyrystorowych regulatorów napięcia.

7.2. Nastawianie prędkości obrotowej
Sposób regulacji prędkości obrotowej silnika prądu stałego dobiera się w zależności od wymagań układu napędowego.
Z tego względu rozróżnia się trzy rodzaje nastawiania lub regulacji prędkości obrotowej (Rys. 10):

1) gdy regulacja następuje od obrotów minimalnych nmin do nN, za pomocą napięcia lub rezystancji w obwodzie twornika przy stałym elektromagnetycznym momencie obrotowym,
2) gdy regulacja następuje od obrotów znamionowych ndo nI za pomocą zmniejszania strumienia magnetycznego przy stałej mocy znamionowej. Prędkość obrotowa n> nN,
3) gdy regulacja następuje od prędkości obrotowej ndomax za pomocą zmniejszania strumienia Φ przy jednoczesnym zmniejszaniu prądu twornika. W celu osiągnięcia większej prędkości obrotowej od znamionowej przy napięciu Ui rezystancji zewnętrznej w obwodzie twornika Rr = 0 należy strumień magnetyczny zmniejszyć według wzoru:

     Zmniejszenie strumienia magnetycznego uzyskuje się:

a) w silniku obcowzbudnym – przez obniżenie napięcia wzbudzenia.
b) w silniku bocznikowym oraz bocznikowo-szeregowym – za pomocą nastawnika oporowego włączonego szeregowo z uzwojeniem wzbudzającym bocznikowym.
c) w silnikach szeregowych – za pomocą nastawnika oporowego włączonego równolegle z uzwojeniem wzbudzającym.


Rys. 10. Nastawianie prędkości obrotowej silnika prądu stałego
Oznaczenia: M – moment obrotowy, P– moc, Ua – napięcie twornika,
Ia – prąd twornika, Φ – strumień magnetyczny główny

7.3. Hamowanie elektryczne urządzenia napędzanego
Hamowanie elektryczne urządzenia napędzanego za pomocą maszyny prądu stałego występuje przy jej pracy prądnicowej. Wytwarzana wówczas energia może być:

a) zwracana do sieci (hamowanie odzyskowe) lub
b) wytracana w zamkniętym obwodzie twornika po jego odłączeniu od sieci (hamowanie dynamiczne).

     Hamowanie dynamiczne stosuje się zarówno w silnikach obcowzbudnych, bocznikowych jak i szeregowych. Hamowanie elektryczne silnika może wystąpić również na skutek zmiany kierunku elektromagnetycznego momentu obrotowego (np. przez zmianę zwrotu prądu w uzwojeniu twornika).
Jest to tzw. hamowanie przy przeciwwłączeniu. Polega ono na nagłej zmianie biegunowości napięcia na zaciskach twornika i jednoczesnym włączeniu opornika w szereg z twornikiem. Ten rodzaj hamowania stosuje się do wszystkich rodzajów silników prądu stałego.

▲ do góry