Wymagania oświetleniowe

Spis treści

1. Wstęp

Zgodnie z normą PN-EN 12464-1:2012 – wersja polska. Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach (PN-EN 12464-1:2022-01 wersja angielska. Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach ) – wymaga się, aby obok wymaganych poziomów natężeń oświetlenia pomieszczeń i stanowisk pracy wewnątrz budynków, powinny być spełnione również dodatkowe potrzeby jakościowe i ilościowe.
Zapewnienie właściwego oświetlenia pomieszczeń i stanowisk pracy jest obowiązkiem każdego pracodawcy, który zgodnie z art. 207 § 2 Kodeksu pracy (Dz. U. z 2022 r. poz. 1510) jest zobowiązany chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.
W § 26 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003 r.  poz. 1650 z późn. zm.) wymaga się, aby w pomieszczeniach pracy było zapewnione oświetlenie elektryczne o parametrach zgodnych z Polskimi Normami.
Przyjęcie wymagań dotyczących wymienionych wielkości wynikało z uwzględnienia potrzeb związanych z wygodą widzenia, wydolnością wzrokową i z zapewnieniem bezpieczeństwa, a także z uwzględnienia koniecznych lub pożądanych, ilościowych i jakościowych cech oświetlenia.

▲ do góry

2. Otoczenie świetlne

Otoczenie świetlne definiuje się jako środowisko utworzone we wnętrzu przez światło, barwę, w powiązaniu z kształtem wnętrza i jego wyposażeniem. Może ono oddziaływać w różny sposób na człowieka w zależności od jego właściwości osobniczych i istniejących sytuacji emocjonalnych oraz sposobów reagowania na bodźce świetlne. Może także ułatwić koncentrację, wpływać na wykonywanie trudnej pracy, a także sprzyjać odprężeniu i odpoczynkowi.
Wymagania oświetleniowe wynikają z uwzględnienia trzech podstawowych potrzeb człowieka:

1) Wygody widzenia – jest pożądanym stanem procesu widzenia i występuje wtedy, gdy zdolność rozróżniania szczegółów jest pełna, gdy spostrzeganie jest sprawne, pozbawione ryzyka i nie prowadzi do odczucia niewygody i nadmiernego zmęczenia. Dobre samopoczucie pracowników w pośredni sposób wpływa także na większą wydajność pracy i wyższą jakość pracy. Świadczy to również o wytworzeniu dobrego oświetlenia;
2) Wydolności wzrokowej, którą określa się na podstawie oceny dokładności i szybkości wykonywania różnych czynności, przy uwzględnieniu stopnia zmęczenia. Pracownicy są w stanie wykonywać swoje zadania wzrokowe, nawet w trudnych warunkach i w dłuższych okresach;
3) Względów bezpieczeństwa.

     Do podstawowych parametrów otoczenia świetlnego, uwzględniających zarówno światło sztuczne, jak  i światło dzienne, zalicza się:

– rozkład luminancji w otoczeniu,
– natężenie oświetlenia na polu pracy i w jego otoczeniu,
– kierunkowość światła, oświetlenie w przestrzeni wnętrza,
– zmienność światła (poziomy i barwa światła),
– olśnienie (przeszkadzające, przykre i odbiciowe),
– oddawanie barw i barwy postrzeganej,
– migotanie światła i efekty stroboskopowe.

     Kryteria oceny rozkładu luminancji we wnętrzu zależą od przeznaczenia danego pomieszczenia i rodzaju wykonywanej pracy. Zgodnie z PN-EN 12464-1:2012 luminancję powierzchni można określić za pomocą jej współczynnika odbicia i natężenia oświetlenia na tej powierzchni.
Rozkład luminancji w polu widzenia wpływa na poziom adaptacji oczu, wpływając na widzialność zadania.
Wymaga się, aby właściwie zrównoważona luminancja adaptacyjna w polu widzenia była nie-zbędna dla poprawy:

– ostrości widzenia,
– czułości kontrastowej w rozróżnianiu małych różnic luminancji,
– sprawności funkcji ocznych (akomodacja, konwergencja, zwężenie źrenicy, ruchy oka).

     Ze względu na wygodę widzenia zaleca się unikać we wnętrzach:

a) wysokich luminancji, które mogą być przyczyną wzrostu olśnienia,
b) wysokich kontrastów luminancji, które mogą powodować zmęczenie oczu,
C) niskich luminancji i niskich kontrastów luminancji, przy których tworzy się monotonne śro-dowisko pracy.

▲ do góry

3. Rozkład luminancji

Dla zapewnienia dobrze zrównoważonego rozkładu luminancji należy uwzględnić luminancje wszystkich powierzchni, określone przez odpowiednie współczynniki odbicia i natężenie oświetlenia.
Podniesienie poziomu adaptacji oraz komfort osób w budynkach należy zapewnić we wnętrzu jasne powierzchnie, w szczególności ściany i sufit.
Dla pomieszczeń roboczych wymaga się możliwie równomiernej luminancji otoczenia.      Należy dążyć do tego, aby luminancja bezpośredniego otoczenia przedmiotu pracy wzrokowej była mniej-sza od luminancji samego przedmiotu.
W projekcie oświetlenia należy rozważać i wybierać odpowiednie współczynniki odbicia i wartości natężeń oświetlenia dla powierzchni wnętrza.
Zaleca się, aby współczynniki odbicia światła od głównych powierzchni rozpraszających we wnętrzu zawierały się w granicach:

– sufit: od 0,7 do 0,9,
– ściany: od 0,5 do 0,8,
– podłoga: od 0,2 do 0,4.
Dla takich przedmiotów jak meble, maszyny itp., współczynniki odbicia światła powinny zawierać się w zakresie od 0,2 do 0,7.

▲ do góry

4. Natężenie oświetlenia we wnętrzach

Zgodnie z PN- EN 12464-1:2012. Światło i oświetlenie – Oświetlenie mieksc pracy – Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach – zaleca się, aby natężenia oświetlenia we wszystkich zamkniętych miejscach na głównych powierzchniach we wnętrzach, powinny mieć następujące wartości:

Eśr > 50 lx z δ ≥ 0,10 na ścianach,
Eśr > 30 lx z δ ≥ 0,10 na suficie

gdzie:
δ – równomierność oświetlenia elektrycznego;
Eśr – średnia wartość natężenia oświetlenia.

     W miejscach, w których nie będzie praktycznie możliwe osiągnięcie wymaganych poziomów oświetlenia na tych powierzchniach, mogą być akceptowane obniżone poziomy zalecanych wartości.
Natomiast w niektórych zamkniętych miejscach, takich jak pomieszczenia biurowe, szkolne, opieki zdrowotnej oraz korytarze, schody itp., ściany i sufit powinny być jaskrawsze. W takich miejscach natężenia oświetlenia na głównych powierzchniach powinny mieć następujące wartości:

Eśr > 75 lx z δ ≥ 0,10 na ścianach,
Eśr > 50 lx z δ ≥ 0,10 na suficie.

     Poziom natężenia oświetlenia i jego rozkład w polu zadania wzrokowego i jego otoczeniu mają duży wpływ na to, jak szybko, bezpiecznie i wygodnie człowiek dostrzeże i wykona zadanie wzrokowe.      Określenie właściwego poziomu natężenia oświetlenia we wnętrzu lub na stanowisku pracy jest jednym z podstawowych problemów techniki świetlnej.
Według PN-HD 12464-1:2012 oraz zgodnie z PN-EN 12665:2018-08 Światło i oświetlenie – Podstawowe terminy oraz kryteria wymagań dotyczących oświetlenia:  dla zapewnienia postrzegalnych różnic natężenia oświetlenia w normalnych warunkach oświetleniowych przyjęto następujące zalecane stopniowanie natężenia oświetlenia (w lx): 20; 30; 50; 75; 100; 150; 200; 300; 500; 750; 1000; 1500; 2000; 3000; 5000.

▲ do góry

4.1. Natężenie oświetlenia w polu zadania
Poziom natężenia oświetlenia potrzebny w polu zadania do wykonywania określonej pracy wzrokowej, zależy od:

1) stopnia trudności pracy wzrokowej, np. od:

– współczynnika odbicia poziomu pracy oraz od
– wielkość kontrastu jaskrawości szczegółu przedmiotu z jego tłem.

2) wielkości pozornej szczegółu pracy wzrokowej.

     Średnie natężenie oświetlenia (Eśr) dla każdego zadania wzrokowego powinno być nie mniejsze niż wartości podane w normie EN 12464-1:2012, niezależnie od stanu instalacji oświetleniowej.
Podane w normie średnie wartości natężenia oświetlenia odnoszą się do normalnych warunków widzenia, z uwzględnieniem następujących czynników:

– psychofizjologicznych, takich jak wygoda widzenia i dobre samopoczucie,
– wymagań dla zadań wzrokowych,
– ergonomii widzenia,
– doświadczeń praktycznych,
– wpływ na bezpieczeństwo.

     Dopuszcza się zwiększenie natężenie oświetlenia, co najmniej o jeden stopień w skali natężeń oświetlenia, jeśli warunki widzenia różnią się od normalnie zakładanych.
Wymagane natężenie oświetlenia eksploatacyjne można zwiększyć w przypadkach, gdy:

– wykonywana praca wzrokowa jest skrajnie trudna,
– naprawianie popełnionych błędów jest nieopłacalne,
– wymagana jest duża dokładność lub wysoka wydajność pracy,
– zdolność wzrokowa pracownika jest poniżej normalnej,
– przedmiotem pracy są małe wymiary lub mały kontrast,
– czas wykonywania zadań jest niezwykle długi.

     Wymagane natężenie oświetlenia eksploatacyjne może być zmniejszone, gdy:

– przedmiotem pracy są wyjątkowo duże wymiary lub wysoki kontrast,
– czas wykonywania zadań jest niezwykle krótki.

     Dla osób niesprawnych wzrokowo mogą być niezbędne specjalne wymagania dotyczące natężeń oświetlenia i kontrastów.
W przypadku stanowisk pracy, dla których wymiar lub położenie obszaru zadań są nieznane, to cały obszar jest:

a) traktowany jako pole zadania lub
b) równomiernie oświetlony do poziomu natężenia oświetlenia określonego przez projektanta.

     Jeśli pole zadania staje się znane, to projekt powinien być tak zmieniony, aby zapewnić wymagane natężenie oświetlenia.

4.2. Natężenie oświetlenia w polu bezpośredniego otoczenia
Istotne jest też określenie minimalnej wartości eksploatacyjnego natężenia oświetlenia wynoszącego 200 lx w obszarach, w których bez przerwy wykonywane jest zadanie wzrokowe. Duże przestrzenne zmiany natężenia oświetlenia wokół pola zadania mogą prowadzić do stresu i niewygody widzenia.
Nowym pojęciem wprowadzonym w normie PN-EN 12464-1:2012 jest natężenie oświetlenia w polu bezpośredniego otoczenia. Powinno ono zależeć od natężenia oświetlenia w polu zadania i zaleca się, aby zapewniało równomierny rozkład luminancji w polu widzenia.
Natężenie oświetlenia w polu bezpośredniego otoczenia powinno być odniesione do natężenia oświetlenia w polu zadania i zaleca się, aby było dobrze zrównoważonym rozkładem luminancji w polu widzenia.
Zgodnie z normą PN-EN 12464-1:2012 zalecane są następujące minimalne wymiary pola bezpośredniego otoczenia i obszaru tła w relacji do obszaru zadania (Rys.1):

a) Pole bezpośredniego otoczenia – pas o szerokości co najmniej 0,5 m wokół pola zadania, w obrębie pola widzenia,
b) Obszar tła – jest pasmem  o szerokości co najmniej 3 m, sąsiadujący z polem bezpośredniego otoczenia, w obrębie granic przestrzeni.


Rys. 1. Minimalne wymiary pola bezpośredniego otoczenia i obszaru tła w relacji do pola zadania
Oznaczenia. 1. Pole zadania, 2. Pole bezpośredniego otoczenia pola pracy, 3. obszar tła.

     Natężenie oświetlenia w polu bezpośredniego otoczenia może być niższe niż natężenie oświetlenia w polu zadania, jednakże nie może być niższe niż wartości podane w tablicy 1.

Tablica 1. Powiązania natężeń oświetlenia w polach zadań
i natężeń oświetlenia w polach bezpośredniego otoczenia

     Dopuszczone przez normę różnice w poziomach natężenia oświetlenia pomiędzy obszarami zadania i jego bezpośredniego otoczenia wskazują w praktyce na możliwość doświetlenia obszaru zadania oprawą oświetlenia miejscowego. Oprócz odpowiedniego natężenia oświetlenia w obszarze zadania wzrokowego, oświetlenie powinno zapewniać odpowiednią luminancję adaptacji. Duże zmiany natężenia oświetlenia wokół obszaru zadania mogą prowadzić do odczucia niewygody u pracowników.

4.3. Natężenie oświetlenia  we wszystkich zamkniętych miejscach we wnętrzach
Zgodnie z PN-EN 12464-1:2012 zaleca się, aby natężenie oświetlenia we wszystkich zamkniętych miejscach na głównych powierzchniach we wnętrzach, przy zachowaniu równomierności oświetlenia w obszarze tła Uo ≥ 0,10, miało następujące wartości:

Em > 50 lx – na ścianach;
Em > 30 lx – na suficie.

     W miejscach składowania z regałami, stalowniach, dworcach kolejowych itp. ze względu na wielkość, złożoność i występujące przeszkody, nie będzie praktycznie możliwe osiągnięcie wymaganych poziomów oświetlenia na tych powierzchniach. W miejscach tych akceptowane są obniżone poziomy zalecanych wartości.
Natomiast w niektórych zamkniętych miejscach, takich jak biurowe, edukacyjne, opieki zdrowotne i ogólne obszary wejściowe, korytarze, schody itp., ściany i sufit powinny być jaskrawsze. W takich miejscach zaleca się, aby utrzymywane natężenia oświetlenia na głównych powierzchniach, przy zachowaniu równomierności oświetlenia w obszarze tła Uo ≥ 0,10, miało następujące wartości:

Em > 75 lx – na ścianach;
Em > 50 lx – na suficie.

4.4. Równomierność natężenia oświetlenia
Równomierność natężenia oświetlenia (Uo) na płaszczyźnie roboczej, na której praca wykonywana jest ciągle, powinna wynosić co najmniej 0,65.
Równomierność natężenia oświetlenia pochodzącego od oświetlenia sztucznego lub od światła dachowego powinna wynosić:

– w polu bezpośredniego otoczenia Uo ≥ 0,40,
– w obszarze tła Uo ≥ 0,10.

     Dodatkowe korzyści z oświetlenia dziennego mogą wynikać z tego, że światło dzienne może stanowić całkowite oświetlenie dla zadań wzrokowych lub może dostarczać część tego oświetlenia i dlatego jest źródłem potencjalnych oszczędności energii.
Dodatkowo, z upływem czasu, światło to zmienia swój poziom, kierunek i skład widmowy oraz zapewnia zmienne modelowanie i luminancyjne struktury, które są postrzegane jako korzystne dla ludzi we wnętrzowych środowiskach pracy. Okna są silnie preferowane w miejscach pracy ze względu na dostarczane światło dzienne i wzrokowy kontakt ze środowiskiem zewnętrznym. Jednak ważne jest upewnienie się, że okna nie powodują wzrokowego ani termicznego dyskomfortu, ani utraty prywatności.

▲ do góry

5. Olśnienie

Olśnienie jest to pewien stan w procesie widzenia, przy którym występuje odczucie niewygody lub zmniejszenie zdolności rozpoznawania przedmiotów w polu widzenia – w wyniku nadmiernego poziomu luminancji w polu widzenia lub niewłaściwego rozkładu luminancji w czasie lub w przestrzeni. Olśnienie powinno być ograniczone, aby unikać błędów, zmęczenia i wypadków.
Ze względu na skutki olśnienie może być doznawane jako olśnienie przykre lub jako olśnienie przeszkadzające. Na stanowiskach pracy we wnętrzach olśnienie przeszkadzające nie jest zazwyczaj problemem, jeżeli olśnienie przykre jest ograniczone.

5.1. Ze względu na warunki powstawania wyróżnia się:

olśnienie bezpośrednie – występuje wtedy, gdy jaskrawy obiekt położony jest w tym samym lub prawie tym samym kierunku co obiekt obserwacji,
olśnienie pośrednie – zachodzi wtedy, gdy jaskrawy obiekt występuje w polu widzenia, ale w pewnej odległości kątowej od kierunku obserwacji.

     Olśnienie spowodowane odbiciami od lustrzanych powierzchni zazwyczaj określane jest jako olśnienie dekontrastujace lub olśnienie odbiciowe.
Przykład olśnienia bezpośredniego i odbiciowego przedstawia rysunek 2.


Rys. 2 Przykład olśnienia bezpośredniego i odbiciowego na stanowisku pracy
(Źródło: Materiały Centralnego Instytutu Ochrony Pracy)

5.2. Olśnienie przykre
Olśnienie przykre w polu widzenia zależy od: luminancji poszczególnych źródeł olśniewających, luminancji tła, na którym znajdują się źródła, wielkości kątowych tych źródeł, ich położenia względem obserwatora oraz ich liczby w polu widzenia.
Spowodowane jest ono zbyt dużym kontrastem między sąsiadującymi obszarami na siatkówce w sytuacji, gdy w polu widzenia wystąpi obiekt o skrajnie dużej luminancji. Wywołuje uczucie przykrości, niewygody, rozdrażnienia oraz wpływa na brak koncentracji bez zmniejszenia zdolności widzenia. Natychmiast po usunięciu przyczyny olśnienia niewygoda ustępuje.
Na stanowiskach pracy, znajdujących się we wnętrzach, najczęstszą przyczyną powstania olśnienia są jaskrawe elementy opraw oświetleniowych lub okna.
Zgodnie z normą EN 12464-1:2012 ocena olśnienia przykrego, pochodzącego bezpośrednio od opraw instalacji oświetleniowej we wnętrzu, może być wykonana z zastosowaniem tablicowej metody tabelarycznej CIE ujednoliconej oceny ciśnienia (UGR), na podstawie wzoru:

w którym:
LB – luminancja tła, obliczona jako Eind/π, gdzie Eind, jest pionowym pośrednim natężeniem oświetlenia przy oku obserwatora, w cd/m2;
L – luminancja świecących części każdej oprawy w kierunku oka obserwatora, w cd/m2;
ω – kąt bryłowy świecących części każdej oprawy przy oku obserwatora, w steradianach;
p – wskaźnik położenia Gutha dla każdej indywidualnej oprawy, który zależy od przesunięcia względem linii wzroku.

     Oszacowanie wskaźnika UGR dokonywane jest na etapie wykonywania projektu oświetlenia, a wszystkie założenia, przyjęte przy jego oszacowywaniu, powinny być uzgodnione w dokumentacji projektowej.
Wartości zalecane UGR tworzą następujący ciąg wartości, których stopnie wskazują na zauważalne zmiany w olśnieniu: 10, 13, 16, 19, 22, 25, 28.

5.3. Olśnienie przeszkadzające – zależy głównie od natężenia oświetlenia w płaszczyźnie oka obserwatora. Zmniejsza zdolność widzenia na bardzo krótki, ale zauważalny czas i bez wywoływania uczucia przykrości.
Nadmierna ilość światła docierająca do oka ulega rozproszeniu w ośrodkach optycznych oka, co powoduje nakładanie się luminancji zamglenia na prawidłowo zogniskowany obraz przedmiotu obserwowanego. Olśnienie przeszkadzające powodują źródła lub oprawy oświetleniowe, które w płaszczyźnie oka wywołują duże natężenie oświetlenia.

5.4. Olśnienie oślepiające – olśnienie tak silne, że przez pewien zauważalny czas żaden przedmiot nie może być dostrzeżony. Jest to skrajny przypadek olśnienia przeszkadzającego.

5.5. Ochrona przed olśnieniem
Jaskrawe źródła światła mogą wywoływać olśnienie i pogarszać widzenie obiektów. Ochrona przed olśnieniem polega np. na odpowiednim osłanianiu lamp i świateł dachowych lub przez odpowiednie osłanianie jasnego światła dziennego, które wpada przez okno. W praktyce, w celu uniknięcia olśnienia pochodzącego od źródeł światła oraz opraw oświetleniowych należy stosować odpowiednie elementy konstrukcyjne opraw, osłaniające źródła światła lub przesłaniać okna żaluzjami.
W przypadku opraw oświetleniowych minimalne kąty ochrony w polu widzenia należy stosować do określonych luminancji lamp.
Zgodnie z PN-EN 12464-1:2012 minimalne kąty ochrony α przy określonych luminancjach lamp powinny wynosić:

a) w przypadku zastosowania źródeł światła o wartości luminancji zawartej w przedziale od 20 do < 50 kcd/m2 – α = 15 o,
b) w przypadku zastosowania źródeł światła o wartości luminancji zawartej w przedziale od 50 do < 500 kcd/m2 – α = 20 o,
c) w przypadku zastosowania źródeł światła o wartości luminancji ≥ 500 kcd/m2  – α = 30 o.

     Podane wartości minimalnych kątów ochrony nie należy stosować do opraw do oświetlenia pośredniego ani do opraw ze składowa bezpośrednią, usytuowanych poniżej normalnego poziomu oczu.
Ważne jest ograniczanie olśnienia, w celu unikania błędów, zmęczenia i wypadków. Jeżeli olśnienie przykre jest odpowiednio ograniczone, to olśnienie przeszkadzające zazwyczaj nie stanowi istotnego problemu. Jeżeli kierunek widzenia jest powyżej linii horyzontu, to uniknięcie olśnienia wymaga specjalnych zabiegów.

5.6. Olśnienie dekontrastujące i odbiciowe
Występujące w polu zadania olśnienie dekontrastujące i olśnienie odbiciowe spowodowane jest nadmiernie jaskrawym odbiciem światła mogącym zmieniać widzialność zadania, zazwyczaj niekorzystnie. Olśnienia dekontrastujące i odbiciowe mogą być eliminowane lub zmniejszane za pomocą następujących środków:

a) aranżację stanowisk pracy rozmieszczenia stanowisk pracy, z uwzględnieniem odpowiedniego rozmieszczenia opraw oświetleniowych, okien i świateł dachowych,
b) rodzaju pokrycia powierzchni (powierzchnie matowe),
c) ograniczenia luminancji opraw oświetleniowych, okien i świateł dachowych,
d) stosowania jasnych sufitów i jasnych ścian.

▲ do góry

6. Oświetlenie obszaru przestrzeni zajmowanej przez ludzi

Zgodnie z PN-EN 12464-1:2012 zaleca się, aby dodatkowo do oświetlenia zadania oświetlać również obszar przestrzeni zajmowanej przez ludzi. Oświetlenie to należy uznać za potrzebne, aby ukazać obiekty i fakturę oraz poprawić wygląd osób w przestrzeni. Wymagane warunki oświetleniowe opisują takie określenia jak:

– średnie cylindryczne natężenie oświetlenia,
– modelowanie,
– oświetlenie kierunkowe.

     Wymagania dotyczące średniego cylindrycznego natężenie oświetlenia (Eśr) w przestrzeni działalności wskazują na potrzebę oświetlenie obszaru, w którym pracują lub poruszają się ludzie, dla zapewnienia dobrej wzrokowej komunikacji i rozpoznawania obiektów w przestrzeni.

6.1. Średnie cylindryczne natężenie oświetlenia
Średnie cylindryczne natężenie oświetlenia eksploatacyjne (średnie w pionowej płaszczyźnie natężenia oświetlenia) na obszarach działalności i wnętrza nie powinno być mniejsze niż: 50 lx przy zachowaniu równomierności oświetlenia Uo ≥ 0,10, na płaszczyźnie poziomej i przy określonej wysokości od podłogi, na przykład 1,2 m dla osób siedzących i 1,6 m dla osób stojących.
Ponadto zaleca się, aby w obszarach, gdzie wymagana jest dobra komunikacja wzrokowa, średnia wartość natężenia oświetlenia nie była mniejsza niż 150 lx przy Uo ≥ 0,10.

6.2. Modelowanie oświetlenia
Modelowanie oświetlenia należy rozpatrywać jako stan równowagi między oświetleniem rozproszonym i kierunkowym. Jest ona obowiązującym kryterium jakości oświetlenia niemal we wszystkich rodzajach wnętrz. Ogólny wygląd wnętrza ulega poprawie, gdy jego strukturalne cechy oraz znajdujące się w nim osoby i obiekty są oświetlone w taki sposób, że formy i faktury są widoczne wyraziście z odczuciem przyjemności. Dzieje się to wtedy, gdy światło pada głównie z jednego kierunku; wówczas cienie, istotne dla dobrego modelowania, są tworzone bez powodowania dezorientacji.
Zaleca się, aby oświetlenie nie było ani nadmiernie kierunkowe, gdyż wtedy powstają zbyt ostre cienie, ani nadmiernie rozproszone, ponieważ efekt modelowania zanika i w rezultacie powstaje bardzo monotonne otoczenie świetlne.

6.3. Oświetlenie kierunkowe zadań wzrokowych
Oświetlenie kierunkowe ma zastosowanie do intensywnego oświetlania przedmiotów, ujawnienia struktury powierzchni i poprawy wyeksponowania osób w przestrzeni, a także do oświetlenia zadania wzrokowego, przez co może również wpływać na jego widzialność. Tę właściwość określa się terminem „modelowanie”.
Oświetlenie z określonego kierunku może podkreślać szczegóły w obrębie zadania wzrokowego, zwiększając ich widzialność, i może ułatwiać wykonywanie zadania. Należy jednak unikać niezamierzonych odbić dekontrastujących i odbiciowych, stosując metody ich ograniczania.

▲ do góry

7. Migotanie i efekty stroboskopowe

Tętnienie światła jest jednym z czynników, który obok rozkładu widmowego oświetlenia i jego natężenia, wpływa na komfort widzenia przy oświetleniu stanowiska pracy. Tętnienie oświetlenia objawia się szybkimi, periodycznymi zmianami natężenia światła. W normalnych warunkach nie ma możliwości zobaczyć tętnienie światła o częstotliwości powyżej 80 Hz, którą uznaje się za częstotliwość graniczną dla oświetlenia LED. Zmienny w czasie strumień świetlny wysyłany przez elektryczne źródło światła wynika praktycznie z częstotliwości prądu zasilającego źródło światła.
Fakt zmian strumienia świetlnego w rytm zmian prądu przemiennego, od wartości minimalnej do maksymalnej, wywołuje tętnienie światła.
Przebywanie ludzi w środowisku, w którym występuje tętnienie światła może być powodem dyskomfortu wzrokowego podczas pracy. Może powodować dekoncentrację i wywoływać różne skutki fizjologiczne (bóle głowy, migreny). Do takich środowisk zalicza się obiekty sportowe, sale teatralne i koncertowe, gdzie używa się kamery filmowe z szybko-klatkową rejestracją, kiedy efekt zmiany natężenia światła staje się widoczny.
Widzenie peryferyjne części obrazu, znajdującej się poza samym środkiem pola widzenia (umie-jętność dostrzegania obiektów kątem oka), jest bardziej czułe na efekt tętnienia światła, który może zaburzyć koncentrację kierowcy pojazdu i przekierować jego uwagę na źródło światła, stwarzając tym samym zagrożenie dla bezpieczeństwa ruchu drogowego.
Tętnienie oświetlenia na stanowiskach pracy w środowisku przemysłowym może prowadzić do wypadków przy pracy, ponieważ efekt stroboskopowy wywołany tętnieniem światła może powo-dować niebezpieczne sytuacje w wyniku zmian w postrzeganiu maszynowych ruchów obrotowych i postępowo-zwrotnych (np. pozorny bezruch ruchomych elementów maszyn).
Wykorzystywane obecnie do ogólnych celów oświetleniowych źródła światła są zasilane prądem przemiennym o częstotliwości 50 Hz. Wówczas częstotliwość zmian światła wynosząca 80-100 Hz jest niedostrzegalna dla naszego wzroku i widzimy to światło w sposób ciągły.
Działania ograniczające lub eliminujące występowanie tętnienia światła i efektu stroboskopowego polegają między innymi na:

– zasilaniu sąsiednich lamp oświetleniowych z różnych faz,
– stosowaniu odpowiednich układów antystroboskopowych w lampach oświetleniowych,
– stosowaniu wysokich częstotliwości (około 30 kHz) przy zasilaniu żarówek lub świetlówek,
– zasilaniu lamp oświetleniowych prądem stałym.

▲ do góry

8. Oświetlenie pomieszczeń z komputerami

Zgodnie z normą PN-EN 12464-1:2012 oświetlenie miejsc pracy z urządzeniami DSE (wyposażonymi w monitory ekranowe) powinno być właściwie przystosowane do wszystkich rodzajów zadań wykonywanych na stanowisku pracy, np. do czytania z ekranu drukowanego tekstu, pisania na papierze, pracy z klawiaturą itp. W celu oświetlenia miejsc pracy wyposażonych w monitory ekranowe, należy przyjąć kryteria i system oświetlenia stosownie do strefy aktywności, typu zadania i rodzaju wnętrza.
Wysoki poziom natężenia oświetlenia jest niezbędny na płaszczyźnie klawiatury i stołu, natomiast w płaszczyźnie ekranu jest niekorzystny, ze względu na obniżenie kontrastu jaskrawości znaków i tła na ekranie. Według normy eksploatacyjne natężenia oświetlenia na stanowisku z komputerem powinno wynosić 500 lx.
Na stanowiskach pracy wyposażonych w monitory ekranowe należy unikać kierunkowych odbić opraw oświetleniowych i ograniczenie oświetlenia na ekranach monitorów. Ponadto zaleca się, aby średnia luminancja powierzchni pracy nie była większa od 3-krotnej wartości luminancji obserwowanych powierzchni, występujących w centralnym polu widzenia, oraz 10-krotnej wartości luminancji dalszych powierzchni w polu widzenia (np. ściany, sufit, podłoga).
Urządzenie wyposażone w monitor ekranowy i klawiaturę może być miejscem, gdzie powstają odbicia światła wywołujące olśnienia przeszkadzające i przykre. Aby unikać wysokiej jaskrawości niezbędne jest odpowiednie wybieranie, lokalizowanie i rozmieszczenie opraw oświetleniowych. Na etapie projektowania należy określać strefy zakazanego montażu dla opraw oświetleniowych, wybierać odpowiedni sprzęt oświetleniowy i plan rozmieszczenia opraw, aby nie powodować odbić przeszkadzających. Oświetlenie miejsc pracy wyposażonych w monitory ekranowe wymaga stosowania oświetlenia zapewniającego dobre warunki widzenia dla zadań wzrokowych.
Do oświetlania stanowisk pracy wyposażonych w urządzenia z monitorami ekranowymi luminancja opraw powinna być nie większa niż 200 cd/m2 dla kąta wypromieniowania oprawy powyżej 45 – 55° w płaszczyźnie wzdłużnej i poprzecznej oprawy (Rys 3). Kąt δ jest to kąt widzenia środka świetlnego oprawy położonej najdalej od obserwatora.
Wymagania te spełniają oprawy o rozsyle światłości kształtowanym przez głębokie zwierciadlane odbłyśniki paraboliczne oraz metalizowane, paraboliczne rastry, tzw.dark-light (Rys. 4).


Rys. 3. Strefa ograniczenia luminancji
(Źródło: Materiały Centralnego Instytutu Ochrony Pracy).


Rys. 4. Nasufitowa oprawa oświetleniowa ze zwierciadlanym parabolicznym restrem
(Źródło: Katalog opraw oświetleniowych Philips 1999).

     Stosowanie w pomieszczeniach z komputerami odpowiednio rozmieszczonych świetlówkowych opraw oświetleniowych ogólnego przeznaczenia o rozsyłach światłości jak na rysunku 5 jest korzystne ze względu na następujące zalety:

a) kierunki promieniowania leżą w płaszczyźnie prostopadłej do osi obserwacji, co znacznie ogranicza wpływ składowej kierunkowej odbicia strumienia świetlnego od przedmiotów znajdujących się na biurku, utrudniającej rozróżnianie szczegółów,
b) na stanowiskach pracy zlokalizowanych między dwoma liniami opraw świetlówkowych uzyskuje się większe natężenie oświetlenia niż pod oprawami w przejściach komunikacyjnych,
c) nieobrotowa bryła fotometryczna umożliwia intensywniejsze oświetlenie stanowisk pracy z boku w porównaniu z innymi kierunkami.

     W przypadku, gdy ekran z wysoką luminancją jest przewidywany do pracy przy luminancjach poniżej 200 lx/m2, to należy rozważyć warunki przewidziane do ekranów ze średnią luminancją.
Pewne zadania, działalności lub technologie monitorów ekranowych, szczególnie ekrany z wysokim połyskiem, wymagają różnego traktowania oświetleniem (np. niższych granic luminancji, specjalnego osłaniania, indywidualnego ściemniania itp.)
Ekrany monitorów w pomieszczeniach przemysłowych są często chronione przez dodatkowe frontowe szkła. Pojawiające się niekorzystne odbicia światła na szkłach ochronnych należy redukować np. przez zastosowanie zabezpieczenia antyrefleksyjnego, pochylenie szkła ochronnego lub osłony.
W pewnych specjalnych miejscach, w których stosowane są np. ekrany czułe lub ze zmiennym pochyleniem, zaleca się, aby podane wyżej granice luminancji były stosowane przy mniejszych kątach elewacji oprawy oświetleniowej (np.55°).
Stanowiska pracy z urządzeniami wyposażonymi w monitory ekranowe powinny być oświetlane przy użyciu lamp oświetlenia pośredniego, w których strumień świetlny kierowany jest na sufit i/lub ściany.
Przykład rozmieszczenie stanowisk pracy z monitorami ekranowymi względem opraw dark-light pokazano na rysunku 6.


Rys. 6. Przykładowe rozmieszczenie stanowisk pracy z komputerami
(Źródło: Materiały Centralnego Instytutu Ochrony Pracy)

     Należy unikać stosowania do oświetlania stanowisk pracy z urządzeniami wyposażonymi w monitory ekranowe nasufitowymi lampami oświetlenia ogólnego, zainstalowanymi bezpośrednio nad stanowiskami pracy.
Do oświetlenia komputerowych stanowisk pracy powinno się stosować oprawy do oświetlenia miejscowego, mające odpowiednio ukształtowany odbłyśnik (np. asymetryczny) oraz paraboliczny raster – w celu ograniczenia olśnienia od oprawy oraz odbić na stanowisku pracy.
Możliwe jest stosowanie opraw oświetlenia miejscowego bez rastra, ale o konstrukcji zapewniającej ograniczenie olśnienia (odpowiedni kąt ochrony oprawy lub regulowany, przegubowy, dość wysoki wysięgnik).
Należy unikać stosowania przypadkowych opraw oświetlenia miejscowego, gdyż najczęściej powodują one olśnienie bezpośrednie, odbiciowe oraz niewłaściwy rozkład luminancji w polu widzenia (zbyt duży kontrast jaskrawości).
Do oświetlenia stanowisk pracy z komputerami powinno się stosować:

a) oświetlenie bezpośrednie – z zastosowaniem opraw np. typu dark-light,
b) oświetlenie pośrednie – z zastosowanie opraw stojących lub zwieszakowych,
c) oświetlenie mieszane z zastosowaniem opraw typu dark-light, mildes light (tzw. miękkie światło), opraw oświetlenia ogólnego pośredniego bądź bezpośredniego przy stanowisku pracy lub odpowiednich opraw oświetlenia miejscowego.

     Wybór jednego z wymienionych sposobów oświetlenia stanowisk z komputerami powinien opierać się na następujących przesłankach:

a) wynikających z rodzaju pracy wykonywanej przy komputerze,
b) preferencji użytkowników (z każdym ze sposobów oświetlenia wiąże się wykreowanie innego otoczenia świetlnego w pomieszczeniu),
c) możliwości ekonomicznych (energooszczędności, koszt nowego systemu oświetlenia).

▲ do góry

9. Współczynnik utrzymania

Zgodnie z normą PN-EN 12464-1:2012 zaleca się, aby projekt oświetlenia był opracowany z uwzględnieniem ogólnego współczynnika utrzymania (MF) o wartości obliczonej dla wybranego sprzętu oświetleniowego, warunków środowiska i określonego planu konserwacji urządzeń i osprzętu oświetleniowego.
Wymagane natężenia oświetlenia dla każdego zadania jest dane jako natężenie oświetlenia eksploatacyjne.
Wartość współczynnika utrzymania zależy od charakterystyk utrzymania lampy, urządzenia sterującego, oprawy oświetleniowej, środowiska i planu konserwacji.
Projekt oświetlenia powinien być wykonany z uwzględnieniem ogólnego współczynnika utrzymania (MF) dla wybranych lamp, opraw, współczynnika odbicia powierzchni, środowiska i przyjętego planu konserwacji. W obliczeniach dotyczących światła dziennego zaleca się wziąć pod uwagę redukcję transmitancji oszklenia, wywołaną osadzaniem się kurzu.
Współczynnik utrzymania MF ma duży wpływ na efektywność energetyczną. Założenia wykonane podczas wyprowadzania MF powinny być optymalizowane w taki sposób, aby uzyskiwać wysoką wartość.
Na etapie projektowania należy również:

a) ustalić wartość współczynnika utrzymania i podać wszystkie założenia uzasadniające jego wartość,
b) określić sprzęt oświetleniowy odpowiedni dla warunków środowiska,
c) przygotować wyczerpujący plan konserwacji oświetlenia, zawierający częstotliwość wymiany lamp oraz metodę i częstotliwość czyszczenia opraw oświetleniowych, pomieszczenia oraz szyb.

▲ do góry

10. Efektywność energetyczna oświetlenia

Norma PN-EN 12464-1:2012 wymaga, aby oświetlenie było tak zaprojektowane, aby wymagania oświetleniowe określone dla danego zadania lub przestrzeni spełniać w sposób efektywny energetycznie. Istotne jest, aby zużycia energii elektrycznej nie ograniczać kosztem obniżenia wymaganych cech oświetlenia. Wynika stąd konieczność zastosowania odpowiedniego systemu oświetlenia, sprzętu, sterowania oraz wykorzystania dostępnego światła dziennego, którego ilość zmienia się w ciągu dnia, zależnie od warunków klimatycznych.
Ponieważ we wnętrzach z bocznymi oknami dostępność światła dziennego spada gwałtownie wraz z odległością od okna, potrzebne jest oświetlenie uzupełniające, aby zapewnić osiągnięcie wymaganych poziomów natężenia oświetlenia na stanowisku pracy i uzyskać równowagę rozkładu luminancji w pomieszczeniu. Można też stosować automatyczne lub ręczne przełączanie i/lub ściemnianie, aby zapewnić właściwa integrację między oświetleniem sztucznym i oświetleniem dziennym.
Światło dzienne może być w pełni lub częściowo wykorzystane do oświetlenia zadań wzrokowych i dlatego jest źródłem potencjalnych możliwości oszczędności energii elektrycznej. W ciągu dnia światło to wykazuje zmiany intensywności i składu widmowego, dlatego jest czynnikiem zmienności we wnętrzu. Światło dzienne może kreować specyficzne modelowanie i rozkład luminancji, wywołane niemal poziomym kierunkiem wchodzenia światła przez okna. Okna mogą zapewniać kontakt wzrokowy ze światem zewnętrznym, preferowany przez większość osób przebywających we wnętrzach.

▲ do góry